શ્રીનગર જોવાલાયક સ્થળો

શ્રીનગરનો ઇતિહાસ

શ્રીનગર કાશ્મીરની સુંદર અને મોહક ખીણોની વચ્ચે ઝેલમ નદીના કાંઠાની બંને બાજુએ આવેલું છે, જે દરિયાની સપાટીથી 1730 મીટરની ઊંચાઈએ છે. ની ઊંચાઈએ આવેલું છે. તેની ઐતિહાસિકતા, ધાર્મિકતા અને અનન્ય સ્થાપત્ય વારસાથી સંપન્ન આ રાજ્ય પોતાની અંદર ઘણી વિવિધતા ધરાવે છે.

શ્રીનગર બે શબ્દોથી બનેલું છે, શ્રી + નગર. ‘શ્રી’ એટલે સંપત્તિ અને ‘નગર’ એટલે શહેર એટલે સંપત્તિથી સંપન્ન રાજ્ય. શ્રીનગરના બુર્ઝાહોમ પર 3000 અને 1500 બીસીની વચ્ચે નિયોલિથિક દ્વારા કબજો કરવામાં આવ્યો હતો.

મોગલ અને બ્રિટિશ લોકો 4થી થી 5મી સદી એડી સુધી અહીં આવ્યા હતા, જેમણે અહીં ઘણી ઇમારતો, બગીચાઓ અને ઝરણાંઓ બનાવ્યા હતા. જેઓ હજુ પણ અમને તે સમયની વાર્તા કહે છે.

શ્રીનગરની એક ઝલક – શ્રીનગરના પ્રવાસી સ્થળો:

શ્રીનગર, જે જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યની ઉનાળાની રાજધાની છે, જેને ભારતનો તાજ કહેવામાં આવે છે. શ્રીનગર સૌથી સુંદર શહેરોમાંનું એક છે, આ શહેર તેના ખૂબ જ સુંદર ધોધ, ટેકરીઓ અને બગીચાઓ માટે જાણીતું છે.

જ્યારે મુઘલો ભારતમાં આવ્યા ત્યારે તેઓએ આ શહેરને ‘પૃથ્વી પર સ્વર્ગ’નો દરજ્જો આપ્યો અને અહીં પોતાના બગીચા અને સુંદર બગીચાઓ બનાવડાવ્યા.

જો તમે બધાને સુંદર પર્વતો, બરફના શિખરો, સુંદર તળાવો અને ખુશનુમા હવામાન ગમે છે, તો શ્રીનગર તમારા માટે યોગ્ય સ્થળ છે. અહીંનો અદ્ભુત નજારો તમને મંત્રમુગ્ધ કરી શકે છે.

આ જ કારણ છે કે આ સ્થળ પ્રવાસીઓમાં ખૂબ પ્રખ્યાત છે. કેટલાક લોકો શ્રીનગરને ‘ પૂર્વનું વેનિસ’ પણ કહે છે.

શ્રીનગરનું પ્રસિદ્ધ દાલ સરોવર – દાલ લેક શ્રીનગર :

આ તળાવ, જેને શ્રીનગરનું મનોહર કહેવામાં આવે છે, તે હિમાલયની તળેટીમાં આવેલું છે, જે લગભગ 26 કિ.મી. ચોરસ વિસ્તારમાં ફેલાયેલ છે.

તેમજ આ તળાવ કાશ્મીરના બીજા સૌથી મોટા તળાવોમાંનું એક છે. તળાવ અને આસપાસના હિમાલયનો સુંદર નજારો તમને મંત્રમુગ્ધ કરી શકે છે.

વળી, અહીંના ‘શિકારા’ નામના લાકડાના ઘરના બૉટો ખૂબ પ્રખ્યાત છે, જેમાં બેસીને તમે તળાવની મજા માણી શકો છો. આ શિકારા હાઉસ બૉટ્સ જોવામાં એટલા સુંદર છે કે તમે તેને જોઈને રહી જશો.

ઉપરાંત, આ તળાવ લોકટ દળ, ગાગરીવાલ, બોડદલ અને નાગીન દળ એવા ચાર તટપ્રદેશમાં વહેંચાયેલું છે. આ સાથે, તમને આ તળાવની આસપાસના બજારો પણ ગમશે. તમે અહીં પાણીની ઘણી રમતોનો આનંદ પણ લઈ શકો છો.

શ્રીનગરનું મુગલ ગાર્ડન ચશમ-એ-શાહી ગાર્ડન – ચશમ-એ-શાહી ગાર્ડન:

ચશ્મ-એ-શાહી ગાર્ડન, જેને રોયલ સ્પ્રિંગ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે શ્રીનગરનો એક ખૂબ જ સુંદર બગીચો છે. આ ગાર્ડનનું નિર્માણ 1962માં કરવામાં આવ્યું હતું. તેને શ્રીનગરનો સૌથી નાનો બગીચો માનવામાં આવે છે, પરંતુ નાનો હોવા છતાં તેની લંબાઈ 108 મીટર છે. અને પહોળાઈ 38 મીટર છે. છે.

આ બગીચો નેહરુ મેમોરિયલ પાર્કની નજીક આવેલો છે, જ્યાંથી તમે દાલ તળાવ તેમજ હિમાલયની ખીણોના સુંદર નજારા જોઈ શકો છો. આ સિવાય તમને આ ગાર્ડનમાં વિવિધ જાતના ફૂલો જોવા મળશે, જેનાથી તમારું મન ખુશ થઈ જશે.

શ્રીનગરનો પ્રખ્યાત શાલીમાર બાગ

જીમીનના 31 એકરમાં ફેલાયેલ શાલીમાર બાગ શ્રીનગરના શ્રેષ્ઠ મુઘલ ગાર્ડન્સમાંનું એક છે. આ બગીચો શ્રીનગરથી લગભગ 15 કિમી દૂર છે. આ અંતરે આવેલું છે. આ બગીચો 1619માં મુગલ બાદશાહે તેની પત્ની નૂરજહાં માટે બનાવ્યો હતો.

પર્શિયાના ચરાહા ગાર્ડનની ડિઝાઈન પર આધારિત આ ગાર્ડન જોવા લાયક છે, સાથે જ આ ગાર્ડનની આસપાસ પોપ્લરના વૃક્ષો પણ વાવવામાં આવ્યા છે, જે આ બગીચાની સુંદરતામાં વધારો કરે છે. આ બગીચાના પાછળના ભાગમાં આવેલા વોટર ફોલમાં બનેલા ચાઈનીઝ ખાનાઓ આ બગીચામાં જોવા માટે એક ખાસ જગ્યા છે.

તેમજ આ બગીચામાં સાંજના સમયે તેલના દીવા પ્રગટાવવામાં આવે છે, જેના પ્રકાશમાં આ જગ્યાની સુંદરતા અલગ જ હોય ​​છે અને અહીનો વોટર ફોલ પણ આ પ્રકાશમાં ખૂબ જ સુંદર લાગે છે. તેથી જ્યારે પણ તમે શ્રીનગર જાવ તો આ ગાર્ડનની મુલાકાત લેવાનું ભૂલશો નહીં.

શ્રીનગરનું સુંદર વુલર તળાવ

શ્રીનગરનું વુલર તળાવ કાશ્મીરના બાંદીપોરા જિલ્લામાં આવેલું છે, જેની નજીક નળ સરોવર પક્ષી અભયારણ્ય પણ આવેલું છે. તમને જણાવી દઈએ કે વુલર લેક એશિયાનું સૌથી તાજા પાણીનું તળાવ છે અને જેનું પાણી ખૂબ જ તાજું છે.

આ ઉપરાંત, એવું માનવામાં આવે છે કે વુલાટ તળાવનું કદ મોસમ અનુસાર 30 ચોરસ કિલોમીટર છે. 260 ચોરસ કિમીથી વચ્ચે વધઘટ થતી રહે છે.

આ ઉપરાંત, તમને અહીં માછલીઓ અને પક્ષીઓની ઘણી પ્રજાતિઓ જોવા મળશે, જેમાં પિંક બાર્બ, માસ્કિટોફિશ, નાઇલ રોક કબૂતર, ઓરિઓલ ગોલ્ડન વગેરે છે. આ સિવાય તમે અહીં અનેક વોટર ગેમ્સની મજા પણ માણી શકો છો.

શ્રીનગર હઝરતબલની પ્રખ્યાત દરગાહ

હઝરતબલ દરગાહ શ્રીનગરની સુંદર દરગાહમાંથી એક છે અને તેને મુસ્લિમ ધર્મનું પવિત્ર સ્થાન પણ માનવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ સુંદર દેખાતી દરગાહમાં પયગંબર મોહમ્મદની દાઢીના વાળ રાખવામાં આવ્યા છે.

પર્શિયનમાં ‘બલ’ નો અર્થ થાય છે સ્થળ. એટલે કે હઝરતનું પવિત્ર સ્થાન કે સ્થળ. આ પવિત્ર દરગાહ દાલ તળાવની ડાબી બાજુએ ખૂબ જ ઉત્કૃષ્ટ રીતે બનાવવામાં આવી છે અને જેની કારીગરી તમને મોહિત કરી શકે છે. વાળના રૂપમાં આપણા ભગવાનને યાદ કરવા માટે આનાથી વધુ સુંદર જગ્યા કોઈ હોઈ શકે નહીં.

શ્રીનગરની પ્રખ્યાત જામિયા મસ્જિદ

શ્રીનગરની જામિયા મસ્જિદ સૌથી પ્રખ્યાત અને પ્રખ્યાત મસ્જિદોમાંની એક છે. આ મસ્જિદ શ્રીનગરના નૌહટ્ટાના ડાઉનટાઉનમાં સ્થિત છે, એક વિસ્તાર જે ધાર્મિક રીતે ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. આ મસ્જિદ સુલતાન સિકંદર દ્વારા 1394 એડીમાં બનાવવામાં આવી હતી, જે મીર મોહમ્મદ હમદાનીએ 1402 એડીમાં પૂર્ણ કરી હતી.

ઈન્ડો-સારાસેનિક શૈલીથી પ્રભાવિત અને પર્શિયન શૈલીમાં બનેલી આ મસ્જિદ ખૂબ જ સુંદર રીતે બનાવવામાં આવી છે. તે ચાર મોટા બુર્જ સાથેની ચતુષ્કોણીય મસ્જિદ છે જે લગભગ 600 વર્ષ જૂની હોવાનું માનવામાં આવે છે.

જેના કારણે અહીં પ્રવાસીઓની ભારે ભીડ જોવા મળે છે. જ્યારે પણ તમે શ્રીનગર જાવ ત્યારે આ જામિયા મસ્જિદ જોવાની ખુશી સાથે અવશ્ય આવજો.

શ્રીનગરનો મુખ્ય પરી મહેલ

શ્રીનગરનો આ ઐતિહાસિક મહેલ દાલ તળાવ પાસે ચશ્મ-એ-શાહી બાગના ઉપરના ભાગમાં બનેલો છે. આ મહેલનું નિર્માણ મુઘલ સમ્રાટ શાહજહાંના મોટા પુત્ર દારા શિકોહે કરાવ્યું હતું. આ મહેલને ‘ફેરી પેલેસ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

એવું માનવામાં આવે છે કે દારા શિકોહે તેના ગુરુ મુલ્લા શાહ બદખશીને આદર આપવા માટે અહીં એક બૌદ્ધ મઠ પણ બનાવ્યો હતો, જ્યાં જ્યોતિષ અને ખગોળશાસ્ત્રનું જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું હતું. અને તે સમયે તે અહીંનું સૌથી મોટું કેન્દ્ર માનવામાં આવતું હતું.

આજે તે એક સ્મારક તરીકે ઓળખાય છે, સાથે સાથે અહીં ઘણા ધોધ હતા જે સમય જતાં સુકાઈ ગયા છે પરંતુ તેમની હાજરી આજે પણ અહીં અનુભવાય છે. અહીં છ ટેરેસવાળો એક બગીચો પણ છે જે ખૂબ જ સુંદર છે, જ્યાં તમને અનેક પ્રકારના ફૂલો મળી શકે છે.

શ્રીનગરનો મુખ્ય ડાચીગામ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન

જો તમે પણ સુંદર મેદાનોમાં પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓને જોવાના શોખીન છો, તો તમારે એકવાર શ્રીનગરના ડાચીગામ નેશનલ પાર્કની મુલાકાત અવશ્ય લેવી જોઈએ.

આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન શ્રીનગરથી 22 કિમી દૂર છે. આ અંતરે આવેલું છે. આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન એટલું સમૃદ્ધ છે કે 141 કિ.મી. ચોરસ વિસ્તારમાં ફેલાયેલો છે.

આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં, તમે ચિત્તા, બરફ ચિત્તો, કાળો રીંછ, કસ્તુરી હરણ, સેરો અને લાલ શિયાળ વગેરે જોઈ શકો છો. આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનની આસપાસનો વિસ્તાર ખૂબ જ સુંદર અને સુંદર છે. ખુલ્લી ખીણોમાં પ્રાણીઓની વિવિધ પ્રજાતિઓ જોવાનો ખૂબ જ આનંદદાયક અનુભવ હશે.

શ્રીનગરનું પ્રખ્યાત પર્યટન સ્થળ અનંતનાગ

જો તમે બરફના શોખીન છો તો તમારે શ્રીનગરના અનંતનાગ જિલ્લાની મુલાકાત અવશ્ય લેવી જોઈએ. આ જગ્યાને જમ્મુ-કાશ્મીરનું બિઝનેસ સેન્ટર પણ માનવામાં આવે છે.

કાશ્મીરની ખીણોથી ઘેરાયેલા આ વિસ્તારમાં અનેક બજારો આવેલા છે. તે શ્રીનગરથી 62 કિમી દૂર છે. આ અંતરે આવેલું છે. આ સુંદર સ્થળના માર્ગમાં 7 ધાર્મિક સ્થળો પણ આવે છે. જેમાંથી હઝરત બાબા રેશીની દરગાહ, શાલીગ્રામ મંદિર, નીલા નાગ મંદિર અને ગોસ્વામી કુંડ આશ્રમ વગેરે.

આ સ્થાન વિશે કહેવાય છે કે અમરનાથની ગુફા તરફ જતા સમયે ભગવાન શિવે અનેક નાગોનો ભોગ આપ્યો અને તે સ્થાન અનંતનાગ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું.

શ્રીનગરનું પ્રખ્યાત સિંથાન ટોપ

હિલ્સ આપણા બધાને ખૂબ જ પસંદ છે, અને ત્યાંના નજારો વિશે શું કહેવું, આ નજારો જોવા માટે તમારે શ્રીનગરના સિન્થોન ટોપ પર જવું જ જોઈએ. આ ટેકરીઓ શ્રીનગરના અનંતનાગથી 37 કિમી દૂર છે. આ અંતરે આવેલું છે.

આ ટેકરીઓ ઝિગઝેગ રોડ પછી દક્ષુમ અને થાથરી વચ્ચે આવે છે. આ ખૂબ જ સુંદર જગ્યાએ ટ્રેકિંગ, સ્કીઇંગ વગેરેની મજા પણ માણી શકાય છે.

શ્રીનગરનું પ્રખ્યાત શંકરાચાર્ય મંદિર

શંકરાચાર્ય મંદિર શ્રીનગરના સૌથી જૂના મંદિરોમાંનું એક છે. આ મંદિર લગભગ 200 વર્ષ જૂનું છે. શ્રીનગરમાં દાલ તળાવ પાસે આવેલું આ મંદિર તેના સ્થાપત્ય માટે જાણીતું છે. આ કારણે, તે અહીં આવતા તમામ પ્રવાસીઓને આકર્ષે છે.

શંકરાચાર્ય મંદિર સમુદ્ર સપાટીથી લગભગ 1100 મીટરની ઉંચાઈ પર છે. આ મંદિરનું નિર્માણ રાજા ગોપદત્યાએ ઈ.સ. 371માં કરાવ્યું હતું અને ત્યારથી આ મંદિર તખ્ત-એ-સુલેમાન તરીકે પણ ઓળખાય છે.

ભગવાન શિવને સમર્પિત, આ મંદિર પ્રવાસીઓમાં ખૂબ પ્રખ્યાત છે. ઉપરાંત, ખૂબ ઊંચાઈ પર હોવાને કારણે, તમે અહીંથી દાલ સરોવર અને હિમાલયના સુંદર દૃશ્યો પણ જોઈ શકશો.

શ્રીનગરનો પ્રખ્યાત સલીમ અલી નેશનલ પાર્ક

શ્રીનગરનો સમીલ અલી રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન એ પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓનો ખૂબ જ સુંદર અને સમૃદ્ધ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન છે. તેમજ આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનને સિટી ફોરેસ્ટ નેશનલ પાર્ક તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન લગભગ 9 ચો.કિ.મી. વિસ્તારમાં ફેલાયેલ છે.

અહી મેન્ગ્રોવ્સ વિપુલ પ્રમાણમાં છે તેમજ આ સ્થળને પક્ષી નિહાળવા માટે સ્વર્ગ સમાન માનવામાં આવે છે. કારણ કે અહીં પક્ષીઓની પ્રજાતિઓની સંખ્યા વધુ છે અને સતત વિસ્તરી રહી છે. અહીં પિંટલ્સ, કિંગફિશર, કોટ, શિયાળ, શિયાળ, ચિત્તો વગેરે મુખ્ય રીતે જોઈ શકાય છે.

નાગિન તળાવ શ્રીનગર

શ્રીનગરનું આ સુંદર તળાવ એક પુલ દ્વારા દાલ સરોવરથી અલગ થયેલ છે. તેમજ આ તળાવને જ્વેલ ઇન ધ રીંગ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ તળાવમાંથી શિકારા અને દાલ સરોવરના સુંદર અને શ્રેષ્ઠ નજારા જોવા મળે છે.

આ સાથે તમે અહીં વોટર ગેમ્સની મજા પણ માણી શકો છો. સાથે જ તમે અહીં ફાઈબર ગ્લાસ બોટનો આનંદ લઈ શકો છો. તેથી, જ્યારે પણ તમે શ્રીનગર આવો, ત્યારે દાલ તળાવ અને નાગીન તળાવના નજારાનો આનંદ લેવાનું ભૂલશો નહીં.

શ્રીનગરની મુલાકાત લેવાનો શ્રેષ્ઠ સમય

દરેક ઋતુમાં શ્રીનગરની મુલાકાત લેવાનો પોતાનો આનંદ હોય છે કારણ કે દરેક ઋતુમાં આ શહેરની સુંદરતા અલગ હોય છે. પરંતુ જો તમે આ શહેરની મુલાકાત લેવાનો સંપૂર્ણ લાભ લેવા માંગતા હો, તો તમે માર્ચથી ઓક્ટોબર વચ્ચે ગમે ત્યારે મુલાકાત લઈ શકો છો.

જો કે ચોમાસું પણ આ સ્થળની મુલાકાત લેવા માટે સારો સમય છે કારણ કે કુદરતી દ્રશ્યોની સુંદરતા અદ્ભુત છે. બાકીના બધા સમયે શ્રીનગરમાં પ્રવાસીઓની ભીડ હોય છે.

શ્રીનગરમાં શ્રેષ્ઠ શોપિંગ બજાર:

અમે બધા ખરીદીના શોખીન છીએ અને નવી જગ્યાની મુલાકાત લેવા અને ત્યાંના બજારોની મુલાકાત લેવી એ દરેક પ્રવાસી માટે ખૂબ જ અનોખો અને રોમાંચક અનુભવ છે. જેમ જેમ તમે શ્રીનગરના બજારોની નજીક પહોંચશો, તમે ખૂબ જ રંગીન બજાર જોશો. જ્યાં તમને ઘણી બધી નવી વસ્તુઓ જોવા મળશે.

તમને અહીં હસ્તકલાના અદ્ભુત નમુનાઓ તેમજ ક્લાસિક અને નવીન ચાંદીના દાગીના મળશે. કાશ્મીર તેના સૂકા ફળો અને મસાલાઓ માટે પણ જાણીતું છે, જેના કારણે તે શ્રીનગરના બજારોમાં પણ ઉજવવામાં આવે છે.

આ સિવાય અલગ-અલગ કાશ્મીરી પેટર્નના કાર્પેટ અને પશ્મિના શાલ તમને ખૂબ જ આકર્ષક લાગશે. એવું કહેવાય છે કે પશ્મિના શાલ એટલી નરમ હોય છે કે તેને સરળતાથી રિંગમાંથી સંપૂર્ણપણે બહાર કાઢી શકાય છે.

શ્રીનગરના કેટલાક મુખ્ય બજારો-

• લાલા ચોક (ઘંટા ઘર) – તમામ પ્રકારની દુકાનો
• રેસીડેન્સી રોડ – સુકા ફળો, મસાલા અને કાશ્મીરી હસ્તકલા
• બાદશાહ ચોક- કાશ્મીરી કાર્પેટ
• પોલો વ્યુ માર્કેટ – પશ્મિના શાલ અને અન્ય ભેટ વસ્તુઓ
• રઘુનાથ બજાર – સુંદર હસ્તકલા માટે

શ્રીનગરનું પ્રખ્યાત ભોજન

કાશ્મીર શહેર તમારી આંખોને જેટલું સુંદર લાગશે, તેટલું જ તમે અહીંના ભોજનથી લલચાઈ જશો. અહીંની સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓનો સ્વાદ તમારા મોંથી હૃદય સુધી જાય છે. તમે શ્રીનગરમાં સંપૂર્ણ કાશ્મીરી ભોજન શોધી શકો છો જે વરિયાળી, એલચી, આદુ, કેસર, તજ, લવિંગ જેવા મસાલાના સ્વાદથી સમૃદ્ધ છે.

અહીંના ભોજનમાં તમને માંસાહારી ખોરાક પણ મળે છે. રોગન રોશ, મોડુર પ્લાવ, માત્સગંડ (મિત બોલ્સ), દહીં લેમ્બ કરી, દમ આલૂ, કાશ્મીરી મુજી ગાડ, આબ ગોશ્ત, ગોશ્તબા, થુપકા, સ્કેવ, ખંબીર, થેન્થુક વગેરે અને ઘણી બધી હર્બલ ચા પણ તમારા માટે ઉપલબ્ધ છે.

શ્રીનગર કેવી રીતે પહોંચવું

ફ્લાઈટ દ્વારા શ્રીનગર કેવી રીતે પહોંચવું:

જો તમે પ્લેન દ્વારા શ્રીનગર પહોંચવા માંગો છો તો તમે સીધા શ્રીનગર ઈન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ પર ઉતરી શકો છો. પંજાબ, દિલ્હી, મુંબઈ, ચંદીગઢ વગેરે જેવા મોટા રાજ્યોમાંથી આ એરપોર્ટ પરથી સીધી હવાઈ સેવા ઉપલબ્ધ છે.

ટ્રેન દ્વારા શ્રીનગર કેવી રીતે પહોંચવું:

પ્રિય વાચક, જો તમારે ટ્રેન દ્વારા શ્રીનગર પહોંચવું હોય, તો શ્રીનગરનું સૌથી નજીકનું રેલ્વે સ્ટેશન જમ્મુ છે જ્યાંથી તમે ટેક્સી અથવા કેબ દ્વારા શ્રીનગર પહોંચી શકો છો.

રોડ માર્ગે શ્રીનગર કેવી રીતે પહોંચવું:

શ્રીનગર દિલ્હી, ચંદીગઢ, ગુલમર્ગ, સોનમાર્ગ વગેરે જેવા મોટા શહેરો સાથે રોડ નેટવર્ક દ્વારા સીધું જોડાયેલું છે. શ્રીનગર માટે ઘણી નિયમિત બસ સેવાઓ પણ ઉપલબ્ધ છે. ઉપરાંત, જો તમે તમારા પોતાના વાહન દ્વારા શ્રીનગર જવા માંગતા હોવ તો તે પણ એક સુખદ પ્રવાસ હશે.